[Sách] Nhật Bản qua lăng kính của người Việt đầu thế kỷ XX - Nguyễn Mạnh Sơn

 

• "Họ [người Nhật] đối đãi với ta như người bị mắc bệnh, cần được giúp đỡ, nhưng cuối cùng, lợi ích quốc gia của họ vẫn đặt trên hết." 

Ở một hiện tại, đám trẻ của nó đang cùng nhau diễn tập một tình huống giả định về một văn hóa giao tiếp, trong cái không khí se lạnh ngắn ngủi của Sài Gòn báo hiệu Giáng Sinh. Trong buổi hướng dẫn, đám trẻ và nó có dịp quay trở về lại với quá khứ để có thể gặp lại những con người của lịch sử từng tìm tòi đến đất nước mặt trời mọc trong một cuộc đời mong mỏi Đổi Mới – Duy Tân đó.

Cuộc hành trình tri thức này nhắc nhớ chúng ta về một hành trình của một đất nước, của những con người đã đấu tranh, tồn tại và dung hòa giữa truyền thống và hiện đại, giữa giữ gìn bản sắc và đổi mới từ tư duy cho đến những giá trị vật chất đến tinh thần.

"Nhật Bản qua lăng kính của người Việt đầu thế kỷ XX" không phải là một cuốn sách nghiên cứu lịch sử đơn thuần, mà là một tuyển tập độc đáo và quý giá, tập hợp các bài viết, ghi chép và hồi ký của các nhà Nho yêu nước và trí thức Việt Nam như Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, và nhiều nhân vật khác. Giai đoạn đầu thế kỷ XX, Nhật Bản—với chiến thắng trước đế quốc Nga (1905) và công cuộc Minh Trị Duy Tân thần tốc—đã trở thành một hình mẫu ánh sáng và niềm hy vọng lớn lao cho những người Việt đang khao khát thoát khỏi ách đô hộ của thực dân Pháp.

Cuốn sách giúp người đọc tiếp cận tư duy thời đại, hiểu được lý do tại sao phong trào Đông Du lại phát triển mạnh mẽ, và giới tinh hoa Việt Nam đã nhìn nhận sự trỗi dậy của một cường quốc châu Á như thế nào.

Các bài viết trong sách phản ánh sự ngưỡng mộ sâu sắc của người Việt đối với Nhật Bản. Đó không chỉ là sự thán phục trước sức mạnh quân sự (ví dụ: chiến thắng Trận Tsushima), mà còn là sự tôn trọng đối với tinh thần dân tộc, kỷ luật, và khả năng tiếp thu văn minh phương Tây một cách có chọn lọc.

• "Người Nhật Bản học phương Tây, nhưng không bắt chước thô thiển. Họ học cái tinh túy để làm giàu cho bản thân, chứ không phải để mất đi cái gốc của mình." 

Các nhà chí sĩ Việt Nam đã nhìn thấy ở Nhật Bản không chỉ là một quốc gia đồng văn hóa Á Đông, mà còn là một minh chứng sống cho thấy người da vàng hoàn toàn có thể đánh bại người da trắng, điều không tưởng dưới thời Pháp thuộc.

Cuốn sách trở nên có giá trị đặc biệt khi nó không chỉ dừng lại ở việc ca ngợi. Thay vào đó, nó là một sự đối chiếu đau đáu: Tại sao Nhật Bản thành công, còn Việt Nam lại suy yếu? .

Qua các ghi chép, người đọc thấy được sự tự vấn của các trí thức về những "căn bệnh" của dân tộc, như sự trì trệ của nền Nho học cũ, tâm lý an phận, và thiếu tinh thần đoàn kết. Những chuyến đi Nhật không chỉ là học hỏi kỹ thuật mà còn là tìm kiếm một phương thuốc cải cách chính trị và xã hội cho quê hương.

• "Nhìn người Nhật hăng hái tiến lên, ta càng thấy hổ thẹn về sự chậm chạp, bạc nhược của giống nòi mình. Sự học không phải chỉ là để thi cử, mà là để cứu nước." 

Mặc dù chủ yếu là sự ngưỡng mộ, sách cũng không tránh khỏi những ghi chép về mặt trái và sự thất vọng. Khi Nhật Bản bắt đầu chịu áp lực từ Pháp và quay lưng lại với phong trào Đông Du (sau năm 1908), nhiều chí sĩ Việt Nam đã phải chứng kiến sự thay đổi thái độ của chính phủ và người dân Nhật.

"Nhật Bản qua lăng kính của người Việt đầu thế kỷ XX" là một cuốn sách cần thiết để hiểu rõ về tâm tư, hoài bão và bi kịch của tầng lớp trí thức Việt Nam trong giai đoạn giao thời phức tạp. Nó không chỉ cung cấp thông tin lịch sử mà còn là lời nhắc nhở về tinh thần tự lực, tự cường—bài học lớn nhất mà các chí sĩ đã mang về từ Nhật Bản. Đọc cuốn sách này là đọc lại chính mình trong lịch sử.

***

• "They [the Japanese] treated us like sick people who needed help, but in the end, their national interest always came first."

In the present day, my students are collectively rehearsing a simulated scenario about communication culture, amidst the brief chill of Saigon signaling the arrival of Christmas. During this session, the students and I have the opportunity to travel back to the past, to encounter the historical figures who sought inspiration from the Land of the Rising Sun in a lifetime yearning for Renovation – Duy Tân.

This intellectual journey reminds us of the trajectory of a nation, of people who struggled, survived, and harmonized tradition and modernity, balancing the preservation of identity and innovation in both ideology and material and spiritual values.

"Japan through the Lens of Vietnamese Intellectuals in the Early 20th Century" is not a mere historical study; it is a unique and valuable anthology, compiling essays, notes, and memoirs by patriotic Confucian scholars and Vietnamese intellectuals such as Phan Bội Châu, Phan Châu Trinh, and many others. In the early 20th century, Japan—with its victory over Imperial Russia (1905) and its rapid Meiji Restoration—became a beacon of light and great hope for Vietnamese people yearning to escape French colonial rule.

The book helps readers access the mindset of the era, understanding why the Đông Du movement flourished and how the Vietnamese elite perceived the rise of an Asian power.

"They [the Japanese] treated us like sick people who needed help, but in the end, their national interest always came first." (Reflecting the bitter reality that international politics prioritized national interest, shattering the hope based on an "allied nation.")

The essays in the book reflect the deep admiration of the Vietnamese people for Japan. This was not just awe at military might (e.g., the Battle of Tsushima victory) but respect for their national spirit, discipline, and ability to selectively absorb Western civilization.

• "The Japanese learned from the West, but did not crudely imitate. They learned the essence to enrich themselves, not to lose their own roots." 

Vietnamese patriots saw Japan not only as a fellow Asian nation with a shared culture but also as a living proof that "yellow people" could defeat "white people," an unthinkable notion under French rule.

The book gains particular value as it doesn't stop at mere praise. Instead, it offers a painful comparison: Why did Japan succeed while Vietnam was weakened?

Through the notes, readers observe the intellectuals' self-reflection on the nation's "illnesses," such as the stagnation of the old Confucian system, the mentality of settling for less, and the lack of solidarity. The trips to Japan were not just about technical learning but about finding a cure for political and social reform for the homeland.

• "Seeing the Japanese eagerly forging ahead, we felt ashamed of the slowness and debility of our own race. Learning is not just for examinations, but for saving the country." 

Although admiration is the primary emotion, the book does not shy away from recording the dark side and disillusionment. When Japan started facing pressure from France and turned its back on the Đông Du movement (after 1908), many Vietnamese patriots witnessed the shift in attitude from the Japanese government and people.

"Japan through the Lens of Vietnamese Intellectuals in the Early 20th Century" is an essential book for understanding the feelings, aspirations, and tragedy of the Vietnamese intellectual class during a complex transitional period. It not only provides historical information but also serves as a reminder of the spirit of self-reliance and self-improvement—the greatest lesson the patriots brought back from Japan. Reading this book is reading ourselves back into history.